Łacińskie słowo „media” pochodzi od wyrazów „pomiędzy”, „środek”. Może oznaczać coś pośredniego lub osoby komunikowania. Jednocześnie jest elementem służącym przekazywaniu informacji między nadawcą a odbiorcą. Są również przedmiotami, materiałami, urządzeniami pokazującymi adresatom określone informacje, komunikaty, poprzez słowa, dźwięki i obrazy, które mają za zadanie umożliwiać wykonywanie określonych czynności intelektualnych i wspomaganie procesów wychowawczych. Jednak media funkcjonujące we współczesnym świecie jako środek masowego przekazu mogą pociągać za sobą olbrzymie zagrożenia z racji stosowanej wobec odbiorców manipulacji będącej celowym i skrytym działaniem, przez które narzuca się jednostce lub grupie ludzi fałszywy obraz pewnej rzeczywistości. Z drugiej strony powinny być szansą na spełnienie szczególnej roli w integralnym rozwoju człowieka oraz w prawidłowym kształtowaniu stosunków międzyludzkich.
W przypadku obecnej polskiej rzeczywistości przekaz wszelkich informacji jest uzależniony od grup rządzących instytucjami publicznymi. Z ich poglądami musi być zgodna treść przekazywana odbiorcom. Narzucają swój sposób myślenia podając kłamliwe wiadomości ze wszystkich dziedzin życia codziennego. Efektem istnienia takiego stanu rzeczy jest zawłaszczenie mediów po transformacji ustrojowej w 1989r. przez przedstawicieli środowiska zarządzającego ówczesnym reżimem komunistycznym i tworzenie przez nich nowych stacji komercyjnych. Nasze społeczeństwo żyjące jeszcze niedawno w ustroju totalitarnym miało ograniczony dostęp do informacji i zmuszone było do korzystania z jednego źródła ich zdobywania. Powodowało to skłonność ludzi do przyjmowania jednostronnych opinii przekazywanych przez media masowe i brak krytyki ze strony odbiorców. Opinia publiczna przyzwyczaiła się do takiego zjawiska, co ostatecznie doprowadziło do nierozróżniania modelu mediów w państwie demokratycznym, niechęci do poznania prawdy o samym sobie, o państwie i jego ustroju. Brak odporności na działania manipulacyjne przejawia się w postawie tzw. „świętego spokoju”. Społeczeństwo wtedy obawia się odkryć jak naprawdę wygląda otaczająca rzeczywistość lub zgadzając się na powielanie propagandy płaci cenę za ustępstwa ze strony władzy. W mediach masowych coraz częściej mamy do czynienia z lekceważeniem prawdy w życiu jednostki i społeczeństwa. Ułatwia ono okłamywanie odbiorców. Takie zjawisko widoczne jest w działaniach wymierzonych przeciwko wartościom chrześcijańskim, jednocześnie niszczących autorytet Kościoła przypominającemu światu słowa Chrystusa: „Poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli”.
Media, które mają na celu jedynie przyciągnięcie uwagi widza wszystkimi możliwymi, niekoniecznie zgodnymi z zasadami moralnymi, środkami mogą jednocześnie stanowić zagrożenie dla wyznawanych przez niego ideałów, wartości i utrzymywać go w nieprawdzie. Aby móc osiągnąć zamierzony efekt stosuje się w nich techniki propagandy przede wszystkim t.j. powtarzanie, przemilczanie, moda, manewr odciągający, wyolbrzymianie, autorytet oraz chaos pojęć i wartości.
Technika powtarzania używana jest przez wszystkie środki przekazu m.in. przez telewizję, radio, prasę drukowaną, Internet, ulotki, także w różnych formach sztuki np. graffiti. Stosowanie tej samej informacji w mediach każdego rodzaju powoduje jej utrwalenie w świadomości społeczeństwa. Przykładem skuteczności tego działania było pokazywanie w połowie lat 90. we wszystkich publikatorach w Polsce komunikatu o dążeniu do stworzenia państwa wyznaniowego i klerykalizacji życia publicznego co sprawiło, że ludzie bezkrytyczni uznali to za prawdę i przekonywali innych.
Jedną z najskuteczniejszych metod stwarzających zagrożenie wobec opinii publicznej jest przemilczanie. Uzupełnia opisaną wcześnie technikę. Im częściej powtarzamy te same treści to wtedy zostaną pominięte istotne dla opinii publicznej informacje, które zostaną zastąpione innymi wartościami i będą odnosić się do wiadomości na inne tematy zupełnie nie dotyczące życia społecznego. Polega również na niepowiadamianiu ludzi o zaistniałych faktach w otaczającej rzeczywistości.
Moda jako najczęściej spotykane zjawisko w życiu codziennym wywiera wpływ zazwyczaj za pośrednictwem mediów na sposób zachowania się człowieka. Powoduje wykształcenie u jednostki negatywnych cech osobowych, przede wszystkim lęku przed ośmieszeniem, tendencji do niewyróżniania się a nawet chęć naśladowania większości, która niekoniecznie postępuje etycznie. Ostatnio w Polsce mieliśmy do czynienia z ośmieszaniem słuchaczy Radia Maryja poprzez nazwanie ich „moherowymi beretami” z powodu wyrażania przez nich poglądów uznawanych przez media masowe za kontrowersyjne oraz ubioru, którego już się od dawna nie zakłada co jest jednoznaczne z zacofaniem materialnym tej grupy ludzi. Taka tendencja wykształciła się na skutek wcześniej emitowanych rzekomo wiarygodnych treści w mediach masowych na temat funkcjonowania Radia Maryja i działalności jej dyrektora.
Kolejną powszechnie przypominaną przez psychologów, politologów, socjologów metodą propagandową zwykle występującą w środkach masowego przekazu jest manewr odciągający. Polega na odwróceniu uwagi odbiorców od spraw niekorzystnych osobom stosującym manipulację i podsuwaniu tematu zastępczego, który wzbudzi powszechne zainteresowanie społeczeństwa.
Po 1989r. mass-media nie poruszały tematu ostatecznego dokonania dekomunizacji i publicznego osądu moralnego rządów komunistycznych, ale kierowały krytykę w kierunku działań Kościoła i ewentualnego powrotu nauczania religii w szkołach. W ostatnich latach również publikatory nie weryfikują realizacji obietnic głoszonych przez polityków rządzącej PO podczas kampanii wyborczej, ale informują opinię publiczną o dokonywanych często zdarzających się przypadkach t.j. gwałty, rabunki, zaginięcia osób w różnych częściach kraju.
Media często przedstawiając widzom fakty i oceny mają tendencje do wytwarzania w ich obrębie procesu wyolbrzymiania. Powstaje ono dzięki przesadnemu ukazywaniu rangi danego wydarzenia.
Rozróżniamy dwa typy tego procesu. Pierwszy dotyczy faktu, który jest przedstawiany jako wydarzenie „niezwykłe”, „pierwszoplanowe”, „historyczne”. Zaś drugi odnosi się do częstego powtarzania informacji, powiększenia czasu antenowego oraz zaangażowanie wszystkich możliwych środków przekazu.
Tego typu technikę najczęściej stosuje się w serwisach informacyjnych w telewizji.
Znany jest np. „chwyt” telewizji polegający na tym, że w trakcie przekazywania treści na temat Polek udających się rzekomo za granicę w celu dokonania aborcji, pokazywano autokar, do którego wchodziła bardzo liczna grupa kobiet. Miało to wywołać w telewidzach odczucie masowości tego zjawiska. Jest to również wyraźny przykład tworzenia tzw. faktów telewizyjnych, żeby móc inicjować w społeczeństwie nowe działania zaplanowane wcześnie.
Aby stosowanie manipulacji w mediach mogło odnieść zamierzony sukces w głoszeniu haseł, idei, teorii, nowych koncepcji to niezbędne jest zaangażowanie autorytetu, czyli osoby cieszącej się uznaniem dużej części społeczeństwa. Ta jednostka miałaby służyć do poparcia określonego stanowiska, linii działania, programu wyborczego. Istnieje również technika tzw. autorytetu przeniesionego, która oznacza, że szanowana postać będąca ekspertem w danej dziedzinie wiedzy, proszona jest o wypowiedź z innego zagadnienia. Widocznym przykładem jest w tej materii Władysław Bartoszewski, który jest kreowany w mediach na autorytet moralny oraz niekwestionowany przykład patrioty, człowieka pracowitego i nie obojętnego na polskie interesy polityczne. Jednocześnie ten sam człowiek bezpodstawnie i niejednokrotnie ośmiesza naszych duchownych oraz polityków opozycji używając wulgarnych określeń.
Środki masowego przekazu także mogą sięgać do używania innej niebezpiecznej techniki propagandy, chaosu pojęć i wartości. Celem tej metody jest wprowadzenie poczucia nierozróżniania pojęć i ich sensu oraz występowania w hierarchii wartości. W związku z tym powstają sformułowania bagatelizującej podstawowe wartości, a nawet wyszydzające je. Ma to prowadzić do całkowitego relatywizmu w hierarchii wartości. Aby do tego doprowadzić stosuje się najczęściej konwencję piosenki.
Na początku lat 90. XX w. w Polsce wykonywano publicznie piosenki, w których użyto wyżej wymienionej techniki do stworzenia chaosu w dziedzinie pojęć i wartości chrześcijańskich. Na przykład w tekście piosenki „ZChN zbliża się” umieszczono melodię znanej pieśni religijnej „Pan Jezus już się zbliża”.
Skutki tej techniki odbijają się źle na wychowaniu młodego pokolenia. Obok nich toczy się najostrzejsza walka o wartości oraz o stosunek człowieka do nich.
Działalność środków masowego przekazu powinna opierać się na realizacji procesu wychowywania społeczeństwa w celu jego rozwoju osobowego. W mass-mediach może zaistnieć dwukierunkowy przepływ informacji. Wychodzi od komunikatora i przyjmuje go odbiorca. Zjawisko to następuje także w odwrotną stronę. Ten system nie tylko utrudniałby działania manipulatorskie w danym medium lecz również prowadzi do ich ujawnienia i usunięcia. Spełnienie misji na tym polu spoczywa na katolickich mediach, których istnienie jest przeciwwagą w stosunku do mediów stosujących masowe oszukiwanie ludzi.
Najważniejszym elementem, który niesie olbrzymie zagrożenie jest manipulacja, która pociąga za sobą metody skutecznie rozpowszechniające to niebezpieczne dla ludzkości zjawisko. Żeby móc powstrzymać ten zorganizowany na olbrzymią skalę proces należy przeprowadzić badania pedagogiczne nad manipulacją. Mają one polegać na wnikliwej ocenie wszystkich negatywnych postaw. Należy rozpracować głownie postawę makiawelizmu, automanipulacji i postawę uległości człowieka wobec wpływów manipulatorskich.
Analiza tych postaw wsparta danymi z badań psychologicznych może okazać się pożyteczna dla praktyki wychowawczej w środowiskach gromadzących dzieci i młodzież oraz dla samowychowania osób dorosłych.
Formą sprzeciwu wobec manipulacji jest także popieranie publicznych wypowiedzi wyrażających jej krytykę, programów radiowych i telewizyjnych formujących w społeczeństwie odporność na manipulację.
Wiele w tej dziedzinie mogą dokonać zespoły działające w ramach Kościoła. Są to m.in. Stowarzyszenia Rodzin Katolickich, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży, Katolickie Stowarzyszenie Dziennikarzy.
Działalność tych gremiów oraz osób prywatnych powinna towarzyszyć ambitna zasada, że nie tylko odbiorcy zmieniają się pod wpływem mass-mediów, ale również one same mogą się pozytywnie zmieniać pod wpływem ich przemyślanych interwencji, protestów, opinii i ocen.
Pierwsze w świecie mass-media stały się dogodnym obszarem dla przedsiębiorczych manipulatorów mających je w swoim władaniu. Będąc doniosłym kanałem przepływu informacji stały się narzędziem do sterowania jednostką i całym społeczeństwem. Istnieje wciąż szansa by stały się narzędziem głoszenia prawdy o rzeczywistości. Dokona się to jedynie dzięki wspieraniu działań prowadzonych przez organizacje społeczne, które rozpowszechniają wśród młodych i dorosłych pedagogikę mass-mediów. Wtedy ludzie będą miały świadomość czy środki masowego przekazu ich wychowują, czy ujarzmiają.
Cezary Rutkowski
Przemyślenia Polaka 